Το έργο συγκεντρώθηκε κατά τη διάρκεια πολλών αιώνων από διάφορους συγγραφείς, μεταφραστές και μελετητές σε όλη τη Μέση Ανατολή, την Κεντρική Ασία και τη Βόρεια Αφρική. Οι ρίζες των ίδιων των ιστοριών ανιχνεύονται πίσω στην αρχαία και μεσαιωνική αραβική, περσική, ινδική, τουρκική, αιγυπτιακή και μεσοποταμιακή παράδοση και λογοτεχνία. Ειδικότερα, πολλές ιστορίες προέρχονται από την παράδοση της εποχής των Χαλιφάτων ενώ άλλες προέρχονται από την Περσία, έχοντας εισάγει και ορισμένα ινδικά στοιχεία[1].
Αυτό που είναι κοινό σε όλες τις εκδόσεις της συλλογής είναι η αρχική ιστορία-πλαίσιο με τον Σαχριάρ (από την περσική λέξη شهريار που σημαίνει "βασιλιάς" ή "ηγεμόνας") και τη Χαλιμά. Μερικές εκδόσεις περιέχουν μόνο μερικές εκατοντάδες ιστορίες/νύχτες, ενώ άλλες περιλαμβάνουν 1.001 ή και περισσότερες.
Μερικές ιστορίες, και ιδιαίτερα "Ο Αλλαντίν και το Μαγικό Λυχνάρι", "Ο Αλί Μπαμπά και οι Σαράντα Κλέφτες" και ο "Σεβάχ", αν και είναι σχεδόν γνήσια παραδοσιακά παραμύθια της Μέσης Ανατολής, δεν αποτελούσαν μέρος των αραβικών εκδόσεων αλλά ενσωματώθηκαν στη συλλογή από τον Αντουάν Γκαλάν και άλλους ευρωπαίους μεταφραστές[2].
Οι "Χίλιες και Μία Νύχτες" αποτελούν ένα από τα πιο δημοφιλή στο δυτικό κόσμο έργα της αραβικής λογοτεχνίας. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο πρωτοποριακός και πλούσιος ποιητικός λόγος, οι ψαλμωδίες, τα τραγούδια, οι θρήνοι, οι ύμνοι, οι προσευχές, οι επικλήσεις, οι γρίφοι και τα σχόλια που παρέχονται από τους χαρακτήρες των ιστοριών είναι μοναδικά στην αραβική έκδοση της συλλογής. Μερικά είναι σύντομα όσο μία γραμμή, ενώ άλλα εκτείνονται σε δεκάδες γραμμές.
Η λογοτεχνική παράδοση του αραβικού κόσμου έχει αποδώσει μικρή σημασία στις Χίλιες και μία Νύχτες, οι οποίες θεωρούνται, ακόμη και από τη σύγχρονη δυτική κριτική, ως μία άνιση συλλογή αφηγημάτων. Επιπλέον, τα αραβικά της τελικής μορφής θεωρούνται πλαδαρά και αστόλιστα[3], και το ύφος ανεπιτήδευτο μεν αλλά με κοινοτοπίες και γραμματικά λάθη ανεπίτρεπτα για επαγγελματία Άραβα συγγραφέα[4].
την Ελλάδα, η συλλογή αυτή έγινε περισσότερο γνωστή με τον τίτλο Παραμύθια της Χαλιμάς εκ του ονόματος της παραλλαγής που τιτλοφορούταν στην Αίγυπτο. Κατά το 18ο αιώνα, στην Αίγυπτο η δημοφιλής αυτή συλλογή κυκλοφορούσε σε βιβλίου που περιείχε μόνο την κεντρική ιστορία περιλαμβάνοντας τέσσερις ή πέντε νύχτες και στην οποία όλα τα περσικά ονόματα είχαν αντικατασταθεί με αραβικά. Έτσι, το όνομα της ηρωίδας Σεχραζάτ αντικαταστάθηκε με το αραβικό Χαλιμά μπιντ Σαάντ Αλ Αχιάλι, κόρη του σεβαστού Αχιάλι. Στην πρώτη ελληνική έκδοση, ο εκδότης προτίμησε το αραβικό όνομα να ταιριάζει καλύτερα (ως φωνηεντόληκτο) για τα ελληνικά δεδομένα και παρουσίασε την συλλογή αυτή με ηρωίδα τη Χαλιμά[5]. Αργότερα όμως στην Ελληνική Οπερέτα το ίδιο έργο παρουσιάσθηκε με το όνομα Σεχραζάτ.
Περιεχόμενα [Επεξεργασία]
Οι ιστορίες ποικίλλουν καθώς περιλαμβάνουν ιστορικές αφηγήσεις, ιστορίες αγάπης, τραγωδίες, κωμωδίες, ποιήματα και διάφορους τύπους ερωτικών ιστοριών. Πολλές ιστορίες απεικονίζουν τζίνια, πιθήκους, μάγους, ταχυδακτυλουργούς και θρυλικές τοποθεσίες, τα οποία συχνά συνυπάρχουν, όχι πάντα ορθολογικά, με πραγματικούς ανθρώπους και γεωγραφικά μέρη. Ανάμεσα στους πρωταγωνιστές των ιστοριών περιλαμβάνεται ο ιστορικός Αββασίδης χαλίφης Χαρούν αλ Ρασίντ, ο Μεγάλος Βεζίρης Γιαχία ο Βαρμακίδης και ο ποιητής Αμπού Νουβάς, παρά το γεγονός ότι έζησαν 200 χρόνια μετά την πτώση της αυτοκρατορίας των Σασσανιδών, στης οποίας το ιστορικό πλαίσιο τοποθετείται η κεντρική ιστορία της Σεχραζάντ. Μερικές φορές ένας χαρακτήρας από μία ιστορία της Σεχραζάντ ξεκινάει παρουσιάζοντας έναν άλλον χαρακτήρα να αφηγείται μία δική του ιστορία, κι αυτή η ιστορία μπορεί να περιέχει άλλη μία, δημιουργώντας έτσι μία πλούσια και πολυεπίπεδη αφήγηση.
Οι διάφορες εκδόσεις έχουν και διαφορές στην εξέλιξη (σε ορισμένες η Σεχραζάντ ζητάει χάρη, σε ορισμένες ο βασιλιάς βλέπει τα παιδιά τους και αποφασίζει να μην εκτελέσει τη σύζυγό του και σε άλλες συμβαίνουν διάφορα πράγματα που αποσπούν την προσοχή του βασιλιά) αλλά όλες καταλήγουν με τον βασιλιά να δίνει χάρη στη σύζυγό του και να της χαρίζει τη ζωή. Τα πρότυπα του αφηγητή γι' αυτό που αποκαλείται κορύφωση της δραματικής στιγμής, φαίνεται να είναι ευρύτερα απ' ό,τι στη σύγχρονη λογοτεχνία. Ενώ σε πολλές περιπτώσεις η ιστορία διακόπτεται τη στιγμή που ο ήρωας βρίσκεται σε κίνδυνο να χάσει τη ζωή του ή αντιμετωπίζει άλλο μεγάλο πρόβλημα, σε ορισμένα μέρη του πλήρους κειμένου η Σεχραζάντ διακόπτει την αφήγησή της στη μέση μίας αναφοράς αφηρημένων φιλοσοφικών αρχών ή ενός συμπλέγματος σημείων της Ισλαμικής φιλοσοφίας, και σε μία περίπτωση κατά την αναλυτική περιγραφή της ανθρώπινης ανατομίας σύμφωνα με τον Γαληνό -και σε όλες αυτές τις περιπτώσεις αποδεικνύεται ότι είναι δικαιολογημένη η πεποίθησή της ότι η περιέργεια του βασιλιά για τη συνέχεια θα της χάριζε άλλη μια μέρα ζωής.
Προέλευση: εκδοχές και μεταφράσεις [Επεξεργασία]
Εικασίες σχετικά με την ινδική καταγωγή [Επεξεργασία]
Μερικοί μελετητές θεωρούν ότι το έργο έχει ινδική καταγωγή[9][10]. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η συλλογή κάνει χρήση στοιχείων που βρέθηκαν στη σανσκριτική λογοτεχνία, όπως το πλαίσιο κάποιων ιστοριών και οι θρύλοι με ζώα[11]. Η ινδική λαογραφία εκπροσωπείται στη συλλογή από ορισμένες ιστορίες ζώων, οι οποίες αντανακλούν επιρροή από αρχαίους σανσκριτικούς μύθους. Ιδιαίτερα αξιοσημείωτη είναι η επιρροή της ινδικής Πεντατεύχου (Παντσατάντρα) ενώ κοινές ιστορίες επισημάνθηκαν και στις Ιστορίες της Τζατάκα, μία συλλογή 547 βουδιστικών ιστοριών, οι οποίες ως επί το πλείστον έχουν έναν ηθικό σκοπό[12].Περσικό πρωτότυπο [Επεξεργασία]
Η πρώτη αναφορά στα παραμύθια της Σεχραζάντ βρίσκεται σε μία αραβική μετάφραση ενός περσικού βιβλίου με τίτλο Οι Χίλιες Ιστορίες. Τον 10ο αιώνα ο Ιμπν αλ-Ναντίμ συνέταξε στη Βαγδάτη έναν κατάλογο βιβλίων (το "Φιχρίστ")[4][13] και επισήμανε ότι οι Σασσανίδες βασιλιάδες της Περσίας απολάμβαναν βραδιές με παραμύθια και μύθους[14]. Στη συνέχεια ο αλ-Ναντίμ γράφει για τις περσικές Χίλιες Ιστορίες[15] εξηγώντας το πλαίσιο της ιστορίας[16]: ένας αιμοδιψής βασιλιάς σκοτώνει μία σειρά από συζύγους του μετά την πρώτη νύχτα του γάμου τους. Τελικά μία παλλακίδα είχε την ευφυΐα να γλιτώσει λέγοντάς του μία ιστορία κάθε βράδυ, την οποία άφηνε στη μέση μέχρι την επόμενη νύχτα έτσι ώστε ο βασιλιάς να αναβάλει την εκτέλεσή της[17]. Τον ίδιο αιώνα, ο Αλ-Μασουντί αναφέρεται επίσης στο ίδιο έργο λέγοντας ότι η αραβική μετάφραση ονομάζεται Χίλιες Ψυχαγωγικές Ιστορίες αλλά είναι γενικά γνωστό ως Χίλιες Νύχτες[18]. Καμία φυσική μορφή των Χίλιων Ιστοριών δεν έχει διασωθεί κι έτσι η ακριβής σχέση του έργου αυτού με τις υπάρχουσες αργότερα αραβικές εκδόσεις παραμένει ένα μυστήριο[19]. Ωστόσο, στα μέσα του 20ου αιώνα η Νάμπια Άμποτ βρήκε ένα έγγραφο με λίγες γραμμές από ένα αραβικό έργο με τον τίτλο Το Βιβλίο της Ιστορίας των Χιλίων Νυχτών, που χρονολογείται από τον 9ο αιώνα. Πρόκειται για το παλαιότερο σωζόμενο απόσπασμα από τις Χίλιες και μια νύχτες.Η κεντρική ιστορία της Σεχραζάντ από τις Χίλιες και μια νύχτες όπως υφίσταται σήμερα ελήφθη από το περσικό πρωτότυπο. Και διάφορες άλλες ιστορίες έχουν περσική προέλευση, αν και είναι ασαφές το πως μπήκαν στη συλλογή[20][21].
Αραβικές εκδόσεις [Επεξεργασία]
Οι κύριες γνωστές αραβικές χειρόγραφες παραδόσεις του έργου είναι δύο: η συριακή και η αιγυπτιακή. Η συριακή παράδοση περιλαμβάνει τα αρχαιότερα χειρόγραφα. Αυτή η έκδοση είναι επίσης πολύ μικρότερη και περιλαμβάνει λιγότερες ιστορίες. Σε έντυπη μορφή εκπροσωπείται από τη λεγόμενη πρώτη έκδοση της Καλκούτας (1814-1818) και κυρίως από την έκδοση του Λέιντεν (1984), η οποία βασίστηκε πάνω απ' όλα στο χειρόγραφο του Γκαλάν. Πιστεύεται ότι είναι η πιο αγνή έκφραση του ύφους των μεσαιωνικών Αραβικών Νυχτών[25][26].
Τα κείμενα της αιγυπτιακής παράδοσης προέκυψαν αργότερα και περιέχουν περισσότερες ιστορίες και με πολύ πιο ποικίλο περιεχόμενο. Στη συλλογή έχει ενσωματωθεί ένας πολύ μεγάλος αριθμός αρχικά ανεξάρτητων ιστοριών, οι περισσότερες εκ των οποίων ενσωματώθηκαν αφού γράφτηκε το χειρόγραφο του Γκαλάν[27]. Συμπεριλήφθηκαν στη συλλογή το 18ο και το 19ο αιώνα, ίσως για να επιτευχθεί ο αριθμός των 1.001 νυχτών/ιστοριών. Το τελικό προϊόν αυτής της αναθεώρησης περιέχει 1.001 νύχτες και εκπροσωπείται σε έντυπη μορφή, με μικρές διαφοροποιήσεις, από την έκδοση του Μπουλάκ (1835) και τη δεύτερη έκδοση της Καλκούτας (1839-1842).
Όλες οι υπάρχουσες σημαντικές εκδόσεις των δύο αναθεωρήσεων (της συριακής και της αιγυπτιακής) μοιράζονται έναν μικρό κοινό πυρήνα ιστοριών, μεταξύ των οποίων "Ο Ψαράς και το Τζίνι", "Η Ιστορία του Χαμάλη και των Τριών Κυριών", "Η Ιστορία των Τριών Μήλων" και "Η Ιστορία του Κάμαρ αλ-Ζαμάν".
Έχει γίνει αρκετή συζήτηση σχετικά με το ποια αραβική αναθεώρηση είναι πιο "αυθεντική" και πιο κοντά στην πρωτότυπη. Οι αιγυπτιακές εκδόσεις έχουν τροποποιηθεί σε μεγαλύτερη έκταση και πιο πρόσφατα και οι μελετητές υποψιάζονται ότι αυτό μπορεί να έχει προκληθεί εν μέρει από την ευρωπαϊκή ζήτηση για μία "ολοκληρωμένη έκδοση". Φαίνεται όμως πως αυτού του είδους οι τροποποιήσεις ήταν συνηθισμένες σε όλη την ιστορία της συλλογής και ότι πάντα ενσωματώνονταν σε αυτή και ανεξάρτητες ιστορίες.
Σύγχρονες μεταφράσεις [Επεξεργασία]
Η πρώτη αυτή ευρωπαϊκή έκδοση του έργου γνώρισε τεράστια επιτυχία, με αποτέλεσμα να μεταφρασθεί σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες και να συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στη δημιουργία ενός ανατολίτικου ρεύματος σε όλη την Ευρώπη. Ωστόσο, αργότερα ο Γκαλάν δέχτηκε έντονη κριτική επειδή παρέφρασε (σχεδόν διασκεύασε) το έργο και μάλιστα μέρος μόνο του πρωτοτύπου, παραλείποντας τμήματα που θεωρήθηκαν άσεμνα, αλλοιώνοντας πολλά ονόματα και προσθέτοντας πολλές λεπτομέρειες δικής του επινόησης[28][29].
Καθώς οι μελετητές αναζητούσαν την υποτιθέμενη "πλήρης" και "πρωτότυπη" μορφή του έργου, στράφηκαν στα πιο ογκώδη κείμενα της αιγυπτιακής αναθεώρησης, η οποία σύντομα θεωρήθηκε ως η "βασική έκδοση". Οι πρώτες μεταφράσεις αυτού του είδους, όπως αυτές του Έντουαρντ Λέιν (1840 και 1859), ήταν επεξεργασμένες και με περικοπές. Μεταφράσεις χωρίς περικοπές και χωρίς παραποιήσεις έγιναν πρώτα από τον Τζον Πέιν (1882, 9 τόμοι) και στη συνέχεια από τον Ρίτσαρντ Φράνσις Μπάρτον (1885, 10 τόμοι), με τον τελευταίο -σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις- να βασίζεται στον προηγούμενο και να κατηγορηθεί για λογοκλοπή[30][31]. Λόγω του ερωτικού περιεχομένου ορισμένων ιστοριών (τις οποίες ο Μπάρτον επέκτεινε ακόμα περισσότερο, ιδίως με την προσθήκη εκτεταμένων υποσημειώσεων και παραρτημάτων για τα σεξουαλικά ήθη της Ανατολής) και των αυστηρών βικτοριανών νόμων για το άσεμνο υλικό, και οι δύο μεταφράσεις τυπώθηκαν ως ιδιωτικές εκδόσεις μόνο για συνδρομητές αντί να δημοσιευθούν με τον συνηθισμένο τρόπο. Τους αρχικούς 10 τόμους του Μπάρτον ακολούθησαν άλλοι έξι συμπληρωματικοί, οι οποίοι τυπώθηκαν μεταξύ του 1886 και του 1888. Ωστόσο ο Μπάρτον έχει επικριθεί έντονα για την "αρχαϊκή γλώσσα και το εξωφρενικό ιδίωμα" και την "υπερβολική έμφαση στη σεξουαλικότητα" και μάλιστα έχει κατηγορηθεί για "άκρως προσωπική αναδιατύπωση του κειμένου".
Σημαντική ήταν επίσης η έκδοση του Γάλλου γιατρού Ζοζέφ Σαρλ Μαρντρύς (1898-1904), η οποία μεταφράστηκε και εκδόθηκε στα αγγλικά το 1923. Όπως τα κείμενα του Πέιν και του Μπάρτον, έτσι κι αυτό βασίστηκε στην αιγυπτιακή αναθεώρηση και διατηρεί το ερωτικό υλικό, και μάλιστα επεκτείνοντάς το, αλλά έχει επικριθεί ως ανακριβές.
Μία σημαντική πρόσφατη έκδοση του έργου, η οποία επανέρχεται στη συριακή αναθεώρηση, βασίστηκε σε συριακό χειρόγραφο του 14ου ή 15ου αιώνα που βρίσκεται στην Εθνική βιβλιοθήκη της Γαλλίας και που αρχικά χρησιμοποιήθηκε από τον Γκαλάν. Αυτή η έκδοση, γνωστή ως κείμενο του Λέιντεν, συντάχθηκε στην αραβική γλώσσα το 1984 και ξανά στα αγγλικά το 1990. Σήμερα είναι ευρέως αποδεκτή η άποψη ότι η συριακή έκδοση είναι η παλαιότερη σωζόμενη εκδοχή, αλλά παραμένει άγνωστο αν προηγείται απ' όλες τις άλλες εκδοχές που πιστεύεται ότι υπήρχαν κατά τη διάρκεια της περιόδου των Μαμελούκων[32][33]. Παρόλα αυτά, ακόμη και μελετητές που αρνούνται να αποδώσουν στην έκδοση αυτή την αποκλειστική ιδιότητα των "μόνων και πραγματικών Αραβικών Νυχτών", την αναγνωρίζουν ως την καλύτερη πηγή του αρχικού ύφους και της γλωσσικής μορφής του μεσαιωνικού έργου και επαινούν την αγγλική μετάφραση ως "πολύ ευανάγνωστη" και "συνιστάται έντονα γι' αυτόν που επιθυμεί να δοκιμάσει την αυθεντική γεύση αυτών των παραμυθιών". Το 1995 εκδόθηκε ένας συμπληρωματικός δεύτερος τόμος των Αραβικών Νυχτών, αποτελούμενος από δημοφιλή παραμύθια που δεν υπάρχουν στην έκδοση του Λέιντεν.
Το 2008 εκδόθηκε από την Penguin Classics μία νέα αγγλική μετάφραση σε 3 τόμους. Η μετάφραση έγινε από τον Μάλκολμ Λάιονς και την Ούρσουλα Λάιονς με εισαγωγή και σχόλια του Ρόμπερτ Ίργουιν. Αυτή είναι η πρώτη πλήρης μετάφραση της δεύτερης έκδοσης της Καλκούτας (αιγυπτιακή αναθεώρηση) μετά από εκείνη του σερ Ρίτσαρντ Μπάρτον. Περιέχει, εκτός από το τυποποιημένο κείμενο των 1001 Νυχτών, τις λεγόμενες "ορφανές ιστορίες" του Αλλαντίν και του Αλί Μπαμπά καθώς και ένα εναλλακτικό τέλος στο Έβδομο Ταξίδι του Σεβάχ από το γαλλικό κείμενο του Αντουάν Γκαλάν. Όπως επισημαίνουν οι ίδιοι οι μεταφραστές στην εισαγωγή, "δεν έγινε καμία προσπάθεια για αλλαγές στη μετάφραση, οι οποίες θα ήταν αναγκαίες για να γίνουν διορθώσεις, προσθήκες, επαναλήψεις, χωρίς ανακολουθίες και συγχύσεις που εμφανίζονται σ' αυτό το κείμενο", κι αυτό γιατί ήθελαν το έργο να είναι μία "αναπαράσταση του τι αποτελεί προφορική λογοτεχνία, ελκυστική περισσότερο στο αυτί παρά στο μάτι". Η μετάφραση των Λάιονς περιλαμβάνει όλα τα ποιήματα, που απουσίαζαν σε μερικές μεταφράσεις, αλλά δεν αναπαράγει στα αγγλικά την εσωτερική ομοιοκαταληξία ορισμένων πεζών τμημάτων του αραβικού πρωτότυπου.
Η πρώτη ελληνική εκδοχή του αραβικού έργου, η οποία προέρχεται από μετάφραση της γαλλικής έκδοσης του Γκαλάν, κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο "Φοίνιξ" της Βενετίας κατά το τέλος του 18ου αιώνα. Αν και τη χαρακτηρίζει γλωσσική ακαταστασία και αυθαιρεσίες στην απόδοση των ονομάτων, γνώρισε μεγάλη απήχηση και κυκλοφόρησε επί δύο αιώνες. Αργότερα, η μετάφραση του Κώστα Τρικογλίδη (1910) βασίστηκε στο αραβικό πρωτότυπο, με οδηγό την αγγλική μετάφραση του Μπάρτον.
Χρονοδιάγραμμα [Επεξεργασία]
Οι μελετητές έχουν δημιουργήσει ένα χρονοδιάγραμμα σχετικά με την ιστορία της δημοσίευσης του έργου:- Ένα από τα παλαιότερα αποσπάσματα αραβικού χειρόγραφου από τη Συρία (μερικές χειρόγραφες σελίδες) χρονολογείται στις αρχές του 9ου αιώνα. Ανακαλύφθηκε από τη Νάμπια Άμποτ το 1948 και φέρει τον τίτλο "Το Βιβλίο της Ιστορίας των Χιλίων Νυχτών".
- 10ος αιώνας - Μνεία των Χιλίων Ιστοριών στο "Φιχρίστ" (Κατάλογος βιβλίων) του Ιμπν αλ-Ναντίμ στη Βαγδάτη. Αποδίδει μία προ-ισλαμική περσική προέλευση στη συλλογή και αναφέρεται στην κεντρική ιστορία της Σεχραζάντ που αφηγείται ιστορίες επί χίλιες νύχτες για να σώσει τη ζωή της. Ωστόσο, σύμφωνα με τον αλ-Ναντίμ, το βιβλίο περιέχει μόνο 200 ιστορίες. Περιέργως, ο αλ-Ναντίμ αναφέρεται υποτιμητικά στη λογοτεχνική ποιότητα της συλλογής, παρατηρώντας ότι "είναι ένα πραγματικά άξεστο βιβλίο, χωρίς ζεστασιά στην αφήγηση".
- 10ος αιώνας - Ο Αλ-Μασουντί αναφέρεται στις Χίλιες Νύχτες, μία αραβική μετάφραση των περσικών Χιλίων Ιστοριών.
- 11ος αιώνας - Αναφορά των Χιλίων Μύθων σε στίχους περσικού ποιήματος.
- 12ος αιώνας - Ένα έγγραφο από το Κάιρο αναφέρεται σ' έναν Εβραίο βιβλιοπώλη που δάνεισε ένα βιβλίο με τίτλο Χίλιες και Μια Νύχτες (αυτή είναι η πρώτη εμφάνιση του τίτλου που δόθηκε τελικά στο έργο).
- 14ος αιώνας - Ύπαρξη συριακού χειρόγραφου στην Εθνική βιβλιοθήκη της Γαλλίας, το οποίο περιέχει περίπου 300 παραμύθια.
- 1704 - Κυκλοφορεί η πρώτη ευρωπαϊκή εκδοχή του έργου, σε γαλλική μετάφραση του Αντουάν Γκαλάν. Αργότερα κυκλοφορούν και άλλοι τόμοι στο όνομα του Γκαλάν, αν και οι ιστορίες γράφτηκαν από άγνωστα πρόσωπα, κατ' εντολή του εκδότη που ήθελε να αξιοποιήσει τη δημοτικότητα της συλλογής.
- 1706 - Εμφανίζεται στην Ευρώπη μία ανώνυμη μετάφραση στα αγγλικά, με τίτλο The Arabian Nights' Entertainment. Είναι η πρώτη γνωστή χρήση του κοινού αγγλικού τίτλου του έργου.
- 1775 - Αιγυπτιακή εκδοχή του έργου με 200 ιστορίες (δεν σώζεται καμία έκδοση).
- 1814 - Η Βρετανική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών εκδίδει την πρώτη υπάρχουσα αραβική έντυπη έκδοση (Καλκούτα Α). Ένας δεύτερος τόμος κυκλοφόρησε το 1818. Κάθε τόμος είχε 100 ιστορίες.
- Αρχές 19ου αιώνα - Γίνονται μεταφράσεις του κειμένου στα σύγχρονα περσικά[34].
- 1825-1838 - Κυκλοφορεί στα αραβικά σε 8 τόμους η έκδοση Μπρεσλάου/Χάμπιχτ. Ο Κρίστιαν Χάμπιχτ (γεννημένος το 1775 στο Μπρεσλάου της Γερμανίας, σημερινό Βρότσλαβ της Πολωνίας) δημιούργησε αυτή την έκδοση που περιέχει 1001 ιστορίες. Χρησιμοποιώντας διάφορες εκδοχές του έργου καθώς και άλλες ιστορίες, ο Χάμπιχτ εξέδωσε τη δική του εκδοχή στα αραβικά και τα γερμανικά.
- 1835 - Έκδοση Μπουλάκ. Αυτοί οι δύο τόμοι, τυπωμένοι από την αιγυπτιακή κυβέρνηση, είναι η παλαιότερη έντυπη έκδοση (από εκδοτικό οίκο) του έργου στα αραβικά από μη Ευρωπαίο. Είναι πρωτίστως μία ανατύπωση της αιγυπτιακής εκδοχής του 1775.
- 1838-1840 - Ο Έντουαρντ Λέιν κυκλοφορεί μία αγγλική μετάφραση, αξιοσημείωτη για τον αποκλεισμό του περιεχομένου που ο Λέιν έκρινε "ανήθικο" και για τις ανθρωπολογικές του επισημάνσεις πάνω στις αραβικές συνήθειες.
- 1839-1842 - Καλκούτα Β. Κυκλοφορούν 4 τόμοι. Η έκδοση ισχυρίζεται ότι βασίστηκε σε ένα παλαιότερο αιγυπτιακό χειρόγραφο (το οποίο δεν βρέθηκε ποτέ). Αυτή η έκδοση περιέχει πολλά στοιχεία και ιστορίες από την έκδοση του Χάμπιχτ.
- 1842-1843 - Κυκλοφορούν τέσσερις επιπλέον τόμοι από τον Χάμπιχτ.
- 1882-1884 - Ο Τζον Πέιν κυκλοφορεί μία αγγλική εκδοχή μεταφρασμένη εξ ολοκλήρου από την Καλκούτα Β και προσθέτοντας μερικές ιστορίες από την Καλκούτα Α και την έκδοση Μπρεσλάου.
- 1885-1888 - Ο Ρίτσαρντ Φράνσις Μπάρτον κυκλοφορεί μία αγγλική μετάφραση χρησιμοποιώντας διάφορες πηγές (σε μεγάλο βαθμό τις ίδιες με τον Πέιν). Στη δική του εκδοχή τονίζεται η σεξουαλικότητα των ιστοριών σε αντίθεση με την λογοκριμένη από τον Λέιν μετάφραση.
- 1889-1904 - Ο Ζοζέφ Σαρλ Μαρντρύς κυκλοφορεί μία γαλλική εκδοχή χρησιμοποιώντας τις εκδόσεις Μπουλάκ και Καλκούτα Β.
- 1984 - Ο Μουχσίν Μαχντί κυκλοφορεί στα αραβικά μία έκδοση και ισχυρίζεται ότι είναι πιστή σε παλαιότερες σωζόμενες αραβικές εκδοχές (κατά κύριο λόγο βασίζεται στο συριακό χειρόγραφο στην Εθνική βιβλιοθήκη της Γαλλίας, σε συνδυασμό με άλλα συριακά χειρόγραφα).
- 1990 - Κυκλοφορεί η αγγλική μετάφραση της έκδοσης του Μαχντί.
- 2008 - Η Penguin Classics κυκλοφορεί (σε 3 τόμους) την έκδοση Καλκούτα Β σε μετάφραση του Μάλκολμ Λάιονς και της Ούρσουλα Λάιονς.
Λογοτεχνικά θέματα και τεχνικές [Επεξεργασία]
Κεντρική ιστορία [Επεξεργασία]
Ένα πρώτο παράδειγμα κεντρικής ιστορίας, ή διαμόρφωσης πλαισίου, παρέχεται στις Χίλιες και Μια Νύχτες, όπου ο χαρακτήρας Σεχραζάντ αφηγείται στο σουλτάνο Σαχριάρ μία σειρά ιστοριών (τις περισσότερες φορές παραμύθια). Πολλά από τα παραμύθια της Σεχραζάντ διαμορφώνουν επίσης ένα πλαίσιο, όπως η ιστορία του Σεβάχ που είναι μία συλλογή από περιπέτειες που σχετίζονται με τον Σεβάχ. Η έννοια της κεντρικής ιστορίας χρονολογείται από την αρχαία σανσκριτική λογοτεχνία, η οποία εισήχθη στην περσική και αραβική λογοτεχνία μέσω της Παντσατάντρα.Ενσωματωμένη αφήγηση [Επεξεργασία]
Ένα πρώτο παράδειγμα της τεχνικής "ιστορία μέσα σε μια ιστορία" υπάρχει στις Χίλιες και Μια Νύχτες και μπορεί να ανιχνευθεί στην πρότερη περσική και ινδική αφηγηματική παράδοση, και κυρίως στην Παντσατάντρα της αρχαίας σανσκριτικής λογοτεχνίας. Όμως Οι Χίλιες και Μια Νύχτες βελτίωσαν την Παντσατάντρα με διάφορους τρόπους, κυρίως με τον τρόπο που εισάγεται μία ιστορία. Στην Παντσατάντρα οι ιστορίες έχουν ενταχθεί ως διδακτικές αναλογίες, με την κεντρική ιστορία να αναφέρεται σ' αυτές τις ιστορίες με παραλλαγές της φράσης "Αν δεν προσέχετε, αυτό που συνέβη στη ψείρα και τον ψύλλο θα συμβεί και σε σας". Στις Χίλιες και Μια Νύχτες, το διδακτικό πλαίσιο είναι ο λιγότερο συνηθισμένος τρόπος εισαγωγής μιας ιστορίας ενώ, αντιθέτως, η ιστορία εισάγεται συνήθως με λεπτό τρόπο και κυρίως ως απάντηση στις ερωτήσεις που τέθηκαν στην προηγούμενη ιστορία[36].Στις Χίλιες και Μια Νύχτες υπάρχει και η τεχνική της "ιστορίας μέσα σε μία ιστορία μιας ιστορίας", όπου ένας άγνωστος αφηγητής διηγείται μία γενική ιστορία, και σ' αυτή την αφήγηση οι ιστορίες αφηγούνται από τη Σεχραζάντ. Στην πλειονότητα των αφηγήσεων της Σεχραζάντ λέγονται ιστορίες, όπου σε ορισμένες από αυτές υπάρχουν κάποιες άλλες ιστορίες[37]. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τον "Σεβάχ", μία από τις ιστορίες που αφηγείται η Σεχραζάντ στις Χίλιες και Μια Νύχτες. Στο πλαίσιο της ίδιας της ιστορίας, ο πρωταγωνιστής Σεβάχ ο Θαλασσινός αφηγείται τις ιστορίες των επτά ταξιδιών του. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιήθηκε επίσης με επιτυχία σε ιστορίες όπως "Τα Τρία Μήλα" και "Οι Επτά Βεζίρηδες". Σ' ένα ακόμη παραμύθι που διηγείται η Σεχραζάντ, "Ο Ψαράς και το Τζίνι", υπάρχει η αφήγηση ενός άλλου παραμυθιού και μέσα σ' αυτό υπάρχουν άλλα τρία παραμύθια.
Δραματική οπτικοποίηση [Επεξεργασία]
Η μοίρα και το πεπρωμένο [Επεξεργασία]
Κοινό θέμα σε πολλά από τα παραμύθια της συλλογής είναι η μοίρα και το πεπρωμένο. Ο Ιταλός σκηνοθέτης Πιέρ Πάολο Παζολίνι επισήμανε[38]:| “ | κάθε παραμύθι στις Χίλιες και Μια Νύχτες αρχίζει με την 'εμφάνιση ενός πεπρωμένου' η οποία εκδηλώνεται μέσα από μία ανωμαλία, και μία ανωμαλία πάντα οδηγεί σε μία άλλη. Έτσι δημιουργείται μία αλυσίδα ανωμαλιών. Και όσο πιο λογική, σφιχτά δεμένη και ουσιαστική είναι αυτή η αλυσίδα, τόσο πιο όμορφο είναι το παραμύθι. Με το 'όμορφο' εννοώ ζωτικό, που να σε απορροφά και να σε συνεπαίρνει. Η αλυσίδα των ανωμαλιών τείνει πάντα να οδηγεί πίσω στην ομαλότητα. Το τέλος κάθε παραμυθιού στις Χίλιες και Μια Νύχτες αποτελείται από την 'εξαφάνιση' του πεπρωμένου, που βυθίζεται πίσω στη ρουτίνα της καθημερινής ζωής ... Ο πρωταγωνιστής των ιστοριών είναι στην πραγματικότητα το ίδιο το πεπρωμένο. | ” |
Προμηνύματα [Επεξεργασία]
Στις Χίλιες και Μια Νύχτες εμφανίζονται μερικά από τα πρώτα παραδείγματα της τεχνικής των προμηνυμάτων με επαναλαμβανόμενες αναφορές, τεχνική που είναι σήμερα γνωστή ως "όπλο του Τσέχωφ", δηλαδή της επαναλαμβανόμενης αναφοράς κάποιου χαρακτήρα ή αντικειμένου, που εμφανίζεται ασήμαντο την πρώτη φορά που αναφέρεται, αλλά αργότερα επανεμφανίζεται στην αφήγηση αποκτώντας βασικό ρόλο. Ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι η ιστορία των "Τριών Μήλων".Μία άλλη τεχνική προμηνυμάτων που χρονολογείται επίσης πίσω στις Χίλιες και Μια Νύχτες είναι η τυπική διαμόρφωση, δηλαδή η οργάνωση των γεγονότων και των δράσεων κατά τρόπο που να διαμορφώνεται μία ιστορία. Όταν γίνεται σωστά, η τυπική διαμόρφωση δίνει στο κοινό τη χαρά της οξυδέρκειας και της πρόβλεψης της δομής της πλοκής καθώς ξεδιπλώνεται.
Μία άλλη μορφή προμηνυμάτων είναι η αυτοεκπληρούμενη προφητεία, η οποία χρονολογείται πίσω στην ιστορία του Κρίσνα στην αρχαία σανσκριτική λογοτεχνία. Μία παραλλαγή αυτής της τεχνικής είναι το αυτοεκπληρούμενο όνειρο, το οποίο χρονολογείται στη μεσαιωνική αραβική λογοτεχνία. Μερικές ιστορίες στις Χίλιες και Μια Νύχτες χρησιμοποιούν αυτή την τεχνική για να προαναγγείλουν το τι πρόκειται να συμβεί, ως μία ειδική μορφή λογοτεχνικής πρόληψης. Ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι "Ο Χρεοκοπημένος Άνθρωπος που Έγινε Πάλι Πλούσιος από ένα Όνειρο", στο οποίο ένας άνδρας βλέπει στον ύπνο του ότι πρέπει ν' αφήσει τη γενέτειρά του, τη Βαγδάτη, και να ταξιδέψει στο Κάιρο, όπου θα ανακαλύψει την τοποθεσία ενός χαμένου θησαυρού. Ο άνδρας ταξιδεύει εκεί αλλά είναι άτυχος, καταλήγοντας στη φυλακή, όπου λέει τ' όνειρό του σ' έναν αστυνομικό. Ο αστυνομικός χλευάζει την ιδέα του προαισθήματος και λέει στον πρωταγωνιστή ότι ο ίδιος είχε ένα όνειρο γύρω από ένα σπίτι με αυλή και σιντριβάνι στη Βαγδάτη, όπου ο θησαυρός είναι θαμμένος κάτω από το σιντριβάνι. Ο φυλακισμένος αναγνωρίζει ότι το μέρος αυτό είναι το σπίτι του και, αφού απελευθερώνεται από τη φυλακή, επιστρέφει στο σπίτι και ξεθάβει το θησαυρό. Με άλλα λόγια, το όνειρο του αστυνόμου όχι μόνο προέβλεψε το μέλλον, αλλά ήταν κι η αιτία που το προαίσθημα του άλλου άνδρα βγήκε αληθινό. Μία παραλλαγή αυτής της ιστορίας εμφανίζεται αργότερα στον "Αλχημιστή" του Πάουλο Κοέλιο και στην αγγλική λαογραφία. Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες μετέφρασε τη συγκεκριμένη ιστορία στα ισπανικά και τη συμπεριέλαβε στην "Παγκόσμια Ιστορία της Ατιμίας"[40].
Μία άλλη παραλλαγή της αυτοεκπληρούμενης προφητείας εμφανίζεται στην "Ιστορία του Αττάφ", όπου ο Χαρούν αλ Ρασίντ συμβουλεύεται τη βιβλιοθήκη (ο Οίκος της Σοφίας), διαβάζει ένα τυχαίο βιβλίο, πέφτει σε γέλια και σε κλάματα και διώχνει τον πιστό βεζίρη Γιαχία τον Βαρμακίδη. Ο Γιαχία, ενοχλημένος και θυμωμένος, φεύγει από τη Βαγδάτη και μπλέκει σε μία σειρά από περιπέτειες στη Δαμασκό, μαζί με τον Αττάφ και μία γυναίκα την οποία τελικά παντρεύεται ο Αττάφ. Μετά την επιστροφή του στη Βαγδάτη, ο Γιαχία διαβάζει το ίδιο βιβλίο που έκανε τον Χαρούν να γελάει και να κλαίει και ανακαλύπτει ότι το βιβλίο περιγράφει τις περιπέτειες που έζησε ο ίδιος με τον Αττάφ. Με άλλα λόγια, η ανάγνωση του βιβλίου από τον Χαρούν είναι αυτή που έκανε να γίνουν πραγματικότητα οι περιπέτειες που περιγράφονται σ' αυτό. Αυτό είναι ένα πρώιμο παράδειγμα αντιστροφής της αιτιώδους συνάφειας[41] (δηλαδή να προηγείται το αιτιατό της αιτίας). Κοντά στο τέλος της ιστορίας, ο Αττάφ καταδικάζεται με την ποινή του θανάτου για ένα έγκλημα που δεν διέπραξε, αλλά ο Χαρούν, γνωρίζοντας την αλήθεια την οποία είχε διαβάσει στο βιβλίο, αποτρέπει την εκτέλεση της ποινής και απελευθερώνει τον Αττάφ από τη φυλακή. Το 12ο αιώνα, η ιστορία αυτή μεταφράστηκε στα λατινικά[42][43] και το 14ο αιώνα μία έκδοσή της εμφανίστηκε στη συλλογή Gesta Romanorum και στο Δεκαήμερον του Βοκάκιου.
Επανάληψη [Επεξεργασία]
Η θεματική διάταξη είναι η κατανομή των επαναλαμβανόμενων θεματικών εννοιών και των ηθικολογικών μοτίβων μεταξύ των διαφόρων περιστατικών και των πλαισίων μίας ιστορίας. Σ' ένα περίτεχνο παραμύθι, η θεματική διάταξη μπορεί να είναι διαμορφωμένη έτσι ώστε να δοθεί έμφαση στην ενοποίηση των ασυμφωνιών ή στην κοινή εμφανή ιδέα που έχουν ανόμοια γεγονότα και ανόμοια πλαίσια. Αυτή η τεχνική χρονολογείται επίσης στις Χίλιες και Μια Νύχτες (και νωρίτερα).
Στη συλλογή εμφανίζονται αρκετές διαφορετικές παραλλαγές της "Σταχτοπούτας", η οποία έχει τις ρίζες της στη Ροδώπι. Κοινό στοιχείο αυτών των παραλλαγών είναι ότι όλες διαπραγματεύονται το θέμα του νεότερου αδελφού/αδελφής που παρενοχλείται από δύο μεγαλύτερα και ζηλόφθονα αδέλφια. Ένα από τα παραμύθια αρχίζει από το ευτυχισμένο τέλος της προηγούμενης παραλλαγής και δίνει νέα πλοκή προκειμένου να υπάρξει μία τραγική κατάληξη, με τον μικρότερο αδελφό να δηλητηριάζεται από τους μεγαλύτερους αδελφούς του.
Σάτιρα και παρωδία [Επεξεργασία]
Οι Χίλιες και Μια Νύχτες περιέχουν πολλά παραδείγματα σεξουαλικού χιούμορ. Μερικά απ' αυτά πλησιάζουν τη σάτιρα, όπως στην ιστορία του Αλί με το Μεγάλο Μέλος, η οποία χλευάζει την εμμονή με το μέγεθος του ανδρικού πέους[44].Για τη χιουμοριστική επίδραση στο έργο χρησιμοποιείται επίσης η επανάληψη. Μερικές φορές μετά από ένα σχετικά σοβαρό παραμύθι, η Σεχραζάντ αφηγείται μία χονδροειδή ή γενικότερα χιουμοριστική εκδοχή της ίδιας ιστορίας. Για παράδειγμα η ιστορία "Ο Χαρούν αλ Ρασίντ και οι Δύο Σκλάβες" ακολουθείται από την ιστορία "Ο Χαρούν αλ Ρασίντ και οι Τρεις Σκλάβες". Η ιδέα αυτή εφαρμόζεται σκόπιμα σ' αυτά τα ζεύγη παραμυθιών και αποτελούν παραδείγματα αυτοπαρωδίας[45], αν και αυτό προϋποθέτει σε μεγαλύτερο βαθμό τον έλεγχο της έκδοσης από έναν και μόνο συγγραφέα απ' ό,τι δείχνει η συνολική ιστορία της συλλογής.
Αναξιόπιστος αφηγητής [Επεξεργασία]
Η λογοτεχνική τεχνική του αναξιόπιστου αφηγητή χρησιμοποιήθηκε σε διάφορες φανταστικές μεσαιωνικές αραβικές ιστορίες της συλλογής. Στο παραμύθι "Οι Επτά Βεζίρηδες", μία εταίρα κατηγορεί τον γιο ενός βασιλιά ότι την παρενόχλησε σεξουαλικά, ενώ στην πραγματικότητα είχε αποτύχει να τον αποπλανήσει (εμπνευσμένο από την Αγία Γραφή/Κοράνιο και την ιστορία του Ιωσήφ/Γιουσούφ). Επτά βεζίρηδες προσπαθούν να σώσουν τη ζωή του αφηγώντας επτά ιστορίες για να αποδείξουν την αναξιοπιστία των γυναικών, και η εταίρα ανταπαντά διηγούμενη μία ιστορία για να αποδείξει την αναξιοπιστία των βεζίρηδων[46]. Η τεχνική του αναξιόπιστου αφηγητή χρησιμοποιείται επίσης για τη δημιουργία αγωνίας στα "Τρία Μήλα" και για χιούμορ στην "Ιστορία του Καμπούρη".Στοιχεία αστυνομικού μυθιστορήματος [Επεξεργασία]
Ο νεαρός άνδρας αποκαλύπτει ότι ήταν ο σύζυγος της γυναίκας και ο ηλικιωμένος ο πατέρας της, ο οποίος προσπαθούσε να σώσει το γαμπρό του αναλαμβάνοντας την ευθύνη. Ο Χαρούν τον ρωτάει για τα κίνητρα της δολοφονίας και τότε ο νεαρός αφηγείται τους λόγους ως μία αναδρομή στο παρελθόν των γεγονότων που συνέβησαν πριν την ανακάλυψη του κλειδωμένου μπαούλου. Την εγκωμιάζει ως άψογη σύζυγο και μητέρα των τριών του παιδιών και περιγράφει πως μία μέρα τού ζήτησε ένα σπάνιο μήλο όταν ήταν άρρωστη. Στη συνέχεια περιγράφει το δύο εβδομάδων ταξίδι του στη Βασόρα, όπου βρίσκει τρία τέτοια μήλα στο περιβόλι του χαλίφη. Με την επιστροφή του στη Βαγδάτη, ανακαλύπτει ότι η γυναίκα του δεν θα μπορούσε πλέον να φάει τα μήλα λόγω της συνεχιζόμενης ασθένειάς της. Όταν πήγε στο μαγαζί του για δουλειά, είδε έναν σκλάβο να κρατάει ένα ίδιο μήλο κι όταν τον ρώτησε γι' αυτό, εκείνος απάντησε ότι του το έδωσε η κοπέλα του, η οποία είχε τρία τέτοια μήλα που βρήκε ο άντρας της μετά από ένα δεκαπενθήμερο ταξίδι. Ο νεαρός άντρας υποπτεύθηκε τότε ότι η γυναίκα του ήταν άπιστη, έσπευσε στο σπίτι και απαίτησε να μάθει πόσα μήλα ήταν ακόμα εκεί. Όταν βρήκε ότι έλειπε ένα μήλο, άρπαξε ένα μαχαίρι και τη σκότωσε. Στη συνέχεια περιγράφει πως προσπάθησε να ξεφορτωθεί τα αποδεικτικά στοιχεία πρώτα τεμαχίζοντας το σώμα της, μετά τυλίγοντάς το σε πολλές εσάρπες και χαλιά και στη συνέχεια κρύβοντάς το σε ένα κλειδωμένο μπαούλο και εγκαταλείποντάς το στον ποταμό Τίγρη. Μετά συμβαίνει άλλη μία ανατροπή όταν επιστρέφοντας στο σπίτι, ο γιος του τού εξομολογείται ότι έκλεψε ένα μήλο και ότι ένας σκλάβος το πήρε και το έσκασε. Το αγόρι εξομολογείται επίσης ότι είχε πει στον σκλάβο την ιστορία με τον πατέρα του και την αναζήτηση των τριών μήλων. Νιώθοντας ενοχή για την άδικη δολοφονία της γυναίκας του, ο νεαρός άντρας καταλήγει την ιστορία του ζητώντας από τον Χαρούν να τον εκτελέσει. Ωστόσο, ο Χαρούν συμπάθησε το νεαρό και αρνείται να τον τιμωρήσει και αντ' αυτού αναθέτει στον Γιαχία μία νέα αποστολή: να βρει μέσα σε τρεις ημέρες τον σκλάβο που προκάλεσε την τραγωδία αλλιώς θα εκτελούνταν ο ίδιος για την αποτυχία του.
Ο Γιαχία για άλλη μια φορά αποτυγχάνει να βρει τον ένοχο πριν λήξει η προθεσμία. Την ημέρα που έληξε η προθεσμία, ο Γιαχία καλείται για να εκτελεστεί λόγω της αποτυχίας του. Καθώς αποχαιρετάει όλα τα μέλη της οικογένειάς του, αγκαλιάζει τελευταία την πολυαγαπημένη του μικρότερη κόρη. Εκείνη τη στιγμή, εντελώς τυχαία, ανακαλύπτει ένα στρογγυλό αντικείμενο στην τσέπη της, το οποίο είναι ένα μήλο με το όνομα του Χαλίφη γραμμένο πάνω σ' αυτό. Στη διπλή ανατροπή της ιστορίας, το κορίτσι αποκαλύπτει ότι το μήλο το πήρε από έναν σκλάβο τους. Ο Γιαχία ανακαλύπτει ότι ο δικός του σκλάβος ήταν ο ένοχος της ιστορίας. Έτσι τον βρίσκει και λύνει την υπόθεση[53]. Ωστόσο, παρακαλεί τον Χαρούν να συγχωρέσει τον σκλάβο και, σε αντάλλαγμα, του αφηγείται ένα παραμύθι[54].
"Τα Τρία Μήλα" χρησίμευσαν ως πηγή έμπνευσης για Το Χρυσό Μήλο (Der Goldene Apfel) (1897) του Ούγκο φον Χόφμανσταλ. Έχει αναφερθεί επίσης ότι η αναδρομή στο παρελθόν που αφηγείται ο νεαρός άντρας στα "Τρία Μήλα", μοιάζει με την μετέπειτα ιστορία του "Οθέλου" (1603) του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ που βασίστηκε σε μία ιστορία από τους Εκατόμυθους (1565) του Τζιοβάνι Μπατίστα Τζιράλντι[55].
Άλλη μία ιστορία από τις Χίλιες και Μια Νύχτες με στοιχεία αστυνομικής μυθοπλασίας είναι η "Ιστορία του Καμπούρη", η οποία, σε αντίθεση με τα "Τρία Μήλα", ήταν περισσότερο μία αγωνιώδης κωμωδία και δικαστικό δράμα παρά μυστηρίου και αστυνομικής μυθιστοριογραφίας. Η ιστορία τοποθετείται στην Κίνα και αρχίζει με έναν καμπούρη, τον αγαπημένο κωμικό του αυτοκράτορα, που καλείται σε δείπνο από ένα ζευγάρι ραφτών. Ο καμπούρης πνίγεται κατά λάθος από το πολύ γέλιο την ώρα του φαγητού και το ζευγάρι, φοβούμενο ότι ο αυτοκράτορας θα γίνει έξω φρενών, παίρνει το σώμα του καμπούρη και το αφήνει στην κλινική ενός Εβραίου γιατρού. Αυτό οδηγεί στο επόμενο παραμύθι του κύκλου, την "Ιστορία του Εβραίου Γιατρού", όπου ο γιατρός κατά λάθος σκοντάφτει πάνω στο σώμα του καμπούρη, πέφτει απ' τις σκάλες μ' αυτό και τον βρίσκει νεκρό, κάνοντάς τον να νομίζει ότι ήταν η πτώση που σκότωσε τον καμπούρη. Τότε ο γιατρός πετάει το πτώμα σε μία καμινάδα κι αυτό οδηγεί σε άλλη ιστορία του κύκλου, και συνεχίζεται συνολικά για δώδεκα ιστορίες, με αποτέλεσμα όλα τα άτομα που συμμετέχουν σ' αυτές να βρεθούν στο δικαστήριο και να υποστηρίξουν διαφορετικές εκδοχές για το θάνατο του καμπούρη[56]. Στοιχεία αστυνομικής λογοτεχνίας παρουσιάζονται επίσης κοντά στο τέλος της "Ιστορίας του Αττάφ".
Στοιχεία τρόμου [Επεξεργασία]
Το στοίχειωμα χρησιμοποιείται ως τέχνασμα πλοκής στη γοτθική λογοτεχνία και στη λογοτεχνία τρόμου, καθώς και στη σύγχρονη παραφυσική φαντασία. Όμως οι θρύλοι για στοιχειωμένα σπίτια έχουν εμφανιστεί στη λογοτεχνία πολλά χρόνια πριν. Ειδικότερα, μία ιστορία από τις Χίλιες και Μια Νύχτες περιστρέφεται γύρω από ένα σπίτι στοιχειωμένο από τζίνι[57]. Είναι σχεδόν σίγουρο ότι οι Χίλιες και Μια Νύχτες είναι το πρώτο σωζόμενο λογοτεχνικό έργο που αναφέρει τα γκουλ (δαίμονες), και πολλές ιστορίες της συλλογής περιλαμβάνουν ή αναφέρονται σ' αυτούς τους δαίμονες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι μία ιστορία όπου ένας ξεπεσμένος πρίγκιπας νικά μία οικογένεια αρπακτικών δαιμόνων, τους υποδουλώνει και τους προσηλυτίζει στο Ισλάμ[58].Στοιχεία μυθοπλασίας τρόμου βρίσκονται επίσης στο παραμύθι "Η Πόλη του Χαλκού", το οποίο περιστρέφεται γύρω από μία πόλη-φάντασμα[59].
Η τρομακτική φύση της κατάστασης της Σεχραζάντ μεγεθύνεται στο βιβλίο του Στίβεν Κινγκ "Μίζερι", στο οποίο ο πρωταγωνιστής αναγκάζεται να γράψει ένα μυθιστόρημα για να αποτρέψει το βασανισμό και τη δολοφονία του από τον απαγωγέα του. Η επιρροή της συλλογής στη σύγχρονη μυθοπλασία τρόμου είναι σίγουρα αισθητή στο έργο του Χάουαρντ Φίλιπς Λάβκραφτ, ο οποίος ως παιδί ήταν γοητευμένος από τις περιπέτειες που εξιστορούνται στη συλλογή και προσέδωσε μερικές από τις δημιουργίες του στην αγάπη του για τις Χίλιες και Μια Νύχτες[60].
Στοιχεία επιστημονικής φαντασίας [Επεξεργασία]
Μερικές ιστορίες στις Χίλιες και Μια Νύχτες περιέχουν τα πρώτα στοιχεία επιστημονικής φαντασίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι σε μία από τις ιστορίες, ο πρωταγωνιστής αναζητώντας το βότανο της αθανασίας εξερευνά τις θάλασσες, ταξιδεύει στον Παράδεισο και την Κόλαση καθώς και σ' ολόκληρο το σύμπαν, σε διαφορετικούς κόσμους πολύ μεγαλύτερους από τον δικό του, παρουσιάζοντας τα πρώτα στοιχεία γαλαξιακής επιστημονικής φαντασίας[61]. Κατά τη διάρκεια των ταξιδιών, συναντά τζίνι[62], γοργόνες, δέντρα που μιλούν, και άλλες μορφές ζωής. Σε μία άλλη ιστορία, η ηρωίδα δίνει μία αυτοσχέδια διάλεξη για τα αρχοντικά της Σελήνης και τις καλές και κακές πτυχές των πλανητών[63].Σε άλλη ιστορία από τις Χίλιες και Μια Νύχτες, ο πρωταγωνιστής Αμπντουλάχ ο Ψαράς αποκτά την ικανότητα να αναπνέει κάτω από το νερό και ανακαλύπτει μία υποβρύχια κοινωνία, η οποία απεικονίζεται ως μία ανεστραμμένη αντανάκλαση της κοινωνίας της ξηράς, ως προς το ότι η υποβρύχια κοινωνία ακολουθεί μία μορφή πρωτόγονου κομμουνισμού, όπου έννοιες όπως τα χρήματα και τα ρούχα δεν υπάρχουν. Άλλες ιστορίες απεικονίζουν κοινωνίες Αμαζόνων όπου κυριαρχούν οι γυναίκες, χαμένες αρχαίες τεχνολογίες, προηγμένους αρχαίους πολιτισμούς που πήραν λάθος δρόμο και καταστροφές που τους βρήκαν[64]. Η "Πόλη του Χαλκού" παρουσιάζει μία ομάδα ταξιδιωτών σε μία αρχαιολογική αποστολή στη Σαχάρα που αναζητά μία χαμένη αρχαία πόλη και προσπαθεί να ανακτήσει ένα χάλκινο αγγείο, το οποίο χρησιμοποίησε μία φορά ο Σολομών για να παγιδεύσει ένα τζίνι[65], και στο δρόμο τους συναντούν μία μουμιοποιημένη βασίλισσα, απολιθωμένους κατοίκους[66], ανθρωποειδή ρομπότ, αυτόματες μηχανές, σαγηνευτικές μαριονέτες που χορεύουν χωρίς σχοινιά, και έναν χάλκινο ιππέα-ρομπότ που τους οδηγεί προς την αρχαία πόλη[67], η οποία έχει μετατραπεί πλέον σε πόλη-φάντασμα. Το "Εβένινο Άλογο" περιλαμβάνει ένα ιπτάμενο μηχανικό άλογο που ελέγχεται με τη χρήση κλειδιών και που μπορεί να πετάξει στο διάστημα και στον Ήλιο[68]. Μερικές σύγχρονες ερμηνείες βλέπουν αυτό το άλογο ως ρομπότ. Το εβένινο άλογο του τίτλου μπορεί να πετάξει την απόσταση ενός έτους μέσα σε μία μέρα και χρησιμοποιείται ως όχημα από τον Πρίγκιπα της Περσίας στις περιπέτειές του στην Περσία, την Αραβία και το Βυζάντιο. Αυτή η ιστορία φαίνεται να έχει επηρεάσει αργότερα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά έργα, όπως μία από τις Ιστορίες του Καντέρμπουρι του Τζέφρι Τσόσερ[69]. Η "Πόλη του Χαλκού" και το "Εβένινο Άλογο" μπορούν να θεωρηθούν ως τα πρώτα παραδείγματα της πρωτο-επιστημονικής φαντασίας.
Η αραβική ποίηση στις Χίλιες και Μια Νύχτες [Επεξεργασία]
Στις Χίλιες και Μια Νύχτες υπάρχει αφθονία ποίησης. Σε ορισμένες σκηνές οι χαρακτήρες χρησιμοποιούν την ποίηση για πολλούς και διαφορετικούς σκοπούς. Ωστόσο, η παράκληση, η ικεσία και ο έπαινος προς τον ισχυρό είναι οι σημαντικότεροι.Οι χρήσεις περιλαμβάνουν τις παρακάτω ενέργειες αλλά δεν περιορίζονται σε αυτές:
- Δίνοντας συμβουλές, προειδοποιήσεις και λύσεις.
- Δοξάζοντας το Θεό, τους βασιλιάδες κι εκείνους που βρίσκονται στην εξουσία.
- Ικετεύοντας για έλεος και συγχώρεση.
- Μοιρολογώντας για λανθασμένες αποφάσεις ή για κακοτυχία.
- Θέτοντας αινίγματα, ερωτήματα και προκλήσεις.
- Κρίνοντας τη ζωή και θέτοντας απορίες.
- Εκφράζοντας κάποιος συναισθήματα σε άλλους ή στον εαυτό του: ευτυχία, θλίψη, άγχος, έκπληξη, θυμό.
Οι Χίλιες και Μια Νύχτες στον παγκόσμιο πολιτισμό [Επεξεργασία]
Η επιρροή του έργου στην παγκόσμια λογοτεχνία είναι τεράστια. Συγγραφείς τόσο διαφορετικοί, από τον Χένρι Φίλντινγκ μέχρι τον Ναγκίμπ Μαχφούζ, αναφέρθηκαν στις Χίλιες και Μια Νύχτες. Άλλοι συγγραφείς που έχουν επηρεαστεί από το έργο είναι οι Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε, Γουόλτερ Σκοτ, Αλέξανδρος Δουμάς (πατέρας), Αλεξάντρ Σεργκέγεβιτς Πούσκιν, Λέων Τολστόι, Άρθουρ Κόναν Ντόυλ, Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς, Χ. Τζ. Γουέλς, Κωνσταντίνος Καβάφης, Ίταλο Καλβίνο, Χάουαρντ Φίλιπς Λάβκραφτ, Μαρσέλ Προυστ κ.α.[70]Μερικοί χαρακτήρες αυτού του έπους, όπως ο Αλλαντίν, ο Σεβάχ και ο Αλί Μπαμπά, έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλείς στο δυτικό πολιτισμό. Μέρος της δημοτικότητάς τους μπορεί να οφείλεται στην αύξηση της ιστορικής και γεωγραφικής γνώσης, έτσι ώστε μέρη που ήταν ελάχιστα γνωστά και ώστε τα θαύματα να είναι αληθοφανή, έπρεπε να καθοριστούν χρονικά ως "μια φορά κι έναν καιρό" και γεωγραφικά ως "πέρα μακριά". Αυτή είναι μία διαδικασία που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, με αποτέλεσμα η δράση να τοποθετείται τελικά σ' έναν φανταστικό κόσμο που έχει ελάχιστη σχέση -αν υπάρχει- με πραγματικές εποχές και τοποθεσίες. Πολλά στοιχεία από την περσική και την αραβική μυθολογία είναι πλέον συνηθισμένα στη σύγχρονη φαντασία, όπως τα τζίνι, τα μαγικά χαλιά, οι μαγικές λάμπες, κ.λπ.
Στον αραβικό πολιτισμό [Επεξεργασία]
Υπάρχουν πολύ λίγες ενδείξεις ότι οι Χίλιες και Μια Νύχτες ήταν προσφιλείς στον αραβικό κόσμο. Σπάνια αναφέρονται στους καταλόγους της λαϊκής λογοτεχνίας και υπάρχουν λίγα μόνο χειρόγραφα προ του 18ου αιώνα[71]. Η φαντασία είχε χαμηλό πολιτιστικό αντίκτυπο στους μεσαιωνικούς Άραβες σε σχέση με την ποίηση, και τα παραμύθια μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν μόνο για τη ψυχαγωγία γυναικών και παιδιών. Σύμφωνα με τον Ρόμπερτ Ίργουιν "ακόμα και σήμερα, με την εξαίρεση ορισμένων συγγραφέων και ακαδημαϊκών, οι Χίλιες και Μια Νύχτες αντιμετωπίζονται με περιφρόνηση στον αραβικό κόσμο. Οι ιστορίες τους συχνά αποδοκιμάζονται ως χυδαίες, απίθανες, παιδαριώδεις και, πάνω απ' όλα, ως κακογραμμένες"[72]. Εντούτοις, το έργο έχει αποδειχθεί πηγή έμπνευσης για κάποιους σύγχρονους Αιγύπτιους συγγραφείς όπως ο Ναγκίμπ Μαχφούζ (Μέρες και νύχτες της Αραβίας, 1981).Ενδεχόμενη πρώτη επίδραση στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία [Επεξεργασία]
Αν και η πρώτη γνωστή μετάφραση σε ευρωπαϊκή γλώσσα εμφανίστηκε το 1704, είναι πιθανόν οι Χίλιες και Μια Νύχτες να άρχισαν να ασκούν την επιρροή τους στη δυτική κουλτούρα πολύ νωρίτερα. Χριστιανοί συγγραφείς στη μεσαιωνική Ισπανία μετέφρασαν πολλά έργα από τα αραβικά, κυρίως φιλοσοφικά και μαθηματικά, αλλά και αραβική φαντασία[73]. Η γνώση του έργου, άμεση ή έμμεση, προφανώς εξαπλώθηκε πέρα από την Ισπανία. Θέματα και μοτίβα ανάλογα με τις Χίλιες και Μια Νύχτες βρίσκονται στις Ιστορίες του Καντέρμπουρι του Τζέφρι Τσόσερ και στο Δεκαήμερον του Βοκάκιου. Οι απόηχοι του έργου στο Orlandο furioso του Λοντοβίκο Αριόστο δείχνουν ότι η ιστορία του Σαχριάρ ήταν γνωστή[74]. Τα στοιχεία δείχνουν επίσης ότι οι ιστορίες είχαν εξαπλωθεί στα Βαλκάνια και ότι από τον 17ο αιώνα υπήρχε μία μετάφραση του έργου στη ρουμανική γλώσσα, η οποία βασίστηκε σε μία ελληνική έκδοση της συλλογής[75].Η δυτική λογοτεχνία από το 18ο αιώνα και μετά [Επεξεργασία]
Η σύγχρονη φήμη της συλλογής προέρχεται από την πρώτη γνωστή ευρωπαϊκή μετάφραση του έργου από τον Αντουάν Γκαλάν το 1704. Σύμφωνα με τον Ρόμπερτ Ίργουιν, ο Γκαλάν "έπαιξε τόσο μεγάλο ρόλο στην ανακάλυψη των ιστοριών, στη μετάδοσή τους στην Ευρώπη και στη διαμόρφωση τού τι θα μπορούσε να θεωρηθεί ως κανονική συλλογή, ώστε -με κάποια δόση υπερβολής και παράδοξου- να χαρακτηρίζεται ως ο πραγματικός συγγραφέας του έργου"[76]. Η άμεση επιτυχία της έκδοσης του Γκαλάν στο γαλλικό κοινό μπορεί να συνέβη επειδή συνέπεσε με τη μόδα της εποχής για τα παραμύθια. Η επιτυχία του έργου εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και μέχρι το τέλος του αιώνα υπήρχαν μεταφράσεις της έκδοσης του Γκαλάν στα αγγλικά, γερμανικά, ιταλικά, ολλανδικά, δανικά, ρωσικά, φλαμανδικά και εβραϊκά[77]. Η έκδοση του Γκαλάν προκάλεσε ένα κύμα ψευτοανατολίτικων απομιμήσεων. Την ίδια στιγμή, κάποιοι Γάλλοι συγγραφείς άρχισαν να παρωδούν το ύφος και να εξυφαίνουν υπερβολικές ιστορίες με επιφανειακά ανατολίτικα στοιχεία. Τέτοιο παράδειγμα ειρωνικής απομίμησης είναι τα Αδιάκριτα κοσμήματα (1748) του Ντενί Ντιντερό. Συχνά περιείχαν κεκαλυμμένες αναφορές στη σύγχρονη γαλλική κοινωνία. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι το Ζαντίγκ ή Το πεπρωμένο (1748) του Βολταίρου, μία επίθεση στο θρησκευτικό φανατισμό εναντίον ενός αόριστου προϊσλαμικού υπόβαθρου της Μέσης Ανατολής[78]. Οι αγγλικές εκδόσεις περιείχαν γενικά ένα βαρύ ηθικολογικό στοιχείο[79], με την αξιοσημείωτη εξαίρεση της Ιστορίας του Χαλίφη Βατέκ (1786) του Γουίλιαμ Μπέκφορντ, που είχε αποφασιστική επιρροή στην ανάπτυξη του γοτθικού μυθιστορήματος. Το μυθιστόρημα Χειρόγραφο της Σαραγόσα του Πολωνού ευγενούς Γιαν Ποτόκι είναι βαθιά επηρεασμένο από τις Χίλιες και Μια Νύχτες με το ανατολίτικο άρωμά του και τη δαιδαλώδη σειρά ενσωματωμένων ιστοριών[80].Οι Χίλιες και Μια Νύχτες ήταν το αγαπημένο βιβλίο πολλών Βρετανών συγγραφέων της Ρομαντικής και Βικτοριανής εποχής. Στα αυτοβιογραφικά γραπτά τους, ο Σάμιουελ Κόλεριτζ και ο Τόμας ντε Κουίνσι αναφέρονται στους εφιάλτες που τους προκαλούσε το βιβλίο όταν ήταν σε νεαρή ηλικία. Ο Γουίλιαμ Γουόρντσγουορθ και ο Άλφρεντ Τένισον έγραψαν επίσης στα ποιήματά τους για την ανάγνωση των παραμυθιών κατά την παιδική τους ηλικία[81][82]. Ο Κάρολος Ντίκενς ήταν άλλος ένας θαυμαστής του έργου και η ατμόσφαιρα από τις Χίλιες και Μια Νύχτες διαποτίζει την αρχή του τελευταίου μυθιστορήματός του, Το Μυστήριο του Έντουιν Ντρουντ (1870)[83].
Μερικοί συγγραφείς έχουν προσπαθήσει να προσθέσουν μία 1002η ιστορία[84], συμπεριλαμβανομένου του Θεόφιλου Γκωτιέ (Χιλιοστή δεύτερη νύχτα, 1842)[85] και του Τζόζεφ Ροθ (Die Geschichte von der 1002. Nacht, 1939). Ο Έντγκαρ Άλλαν Πόε έγραψε το "Χιλιοστό Δεύτερο Παραμύθι της Σεχραζάντ" (1845). Απεικονίζει το όγδοο και τελευταίο ταξίδι του Σεβάχ, μαζί με τα διάφορα μυστήρια που συναντά ο Σεβάχ και το πλήρωμά του. Οι ανωμαλίες στη συνέχεια περιγράφονται στην ιστορία ως υποσημειώσεις. Ενώ ο βασιλιάς είναι αβέβαιος ότι αυτά τα μυστήρια είναι πραγματικά, εκτός από την περίπτωση των ελεφάντων που μεταφέρουν τον κόσμο στην πλάτη μιας χελώνας, υπάρχουν πραγματικά σύγχρονα γεγονότα που έλαβαν χώρα σε διάφορα μέρη κατά τη διάρκεια που ζούσε ο Πόε ή πριν. Η ιστορία τελειώνει με τον βασιλιά να είναι τόσο δυσαρεστημένος από την ιστορία που του αφηγήθηκε η Σεχραζάντ, ώστε την εκτέλεσε την επόμενη κιόλας μέρα. Σύμφωνα όμως με την εκδοχή του Ρέιμοντ Σμούλιαν στο βιβλίο Ο Γρίφος της Σεχραζάντ (1997), η Σεχραζάντ πριν πάρει τον δρόμο για το ικρίωμα έπεισε τον κύριό της να συνεχίσει να της χαρίζει τη ζωή για όσες νύχτες αυτή θα του έβαζε αινίγματα. Και έτσι, τη χιλιοστή τρίτη νύχτα η ευφυής πριγκίπισσα άρχισε τους γρίφους και τους συνέχισε για πολλές ακόμη νύχτες, ώσπου τον κέρδισε και έζησαν μετά μαζί και ευτυχισμένοι.
Μεταξύ των σύγχρονων συγγραφέων που επηρεάστηκαν από τις Χίλιες και Μια Νύχτες είναι επίσης οι Τζαίημς Τζόυς, Μαρσέλ Προυστ, Χόρχε Λουίς Μπόρχες κ.α.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου