Ο πολιτειακός θεσμός της αισυμνητείας στην Αρχαία Ελλάδα

Τού Τηλέμαχου Τσελεπίδη

Οι αρχαίοι μας πρόγονοι, σε δημοκρατικό καθεστώς, όταν η πόλη (κράτος) κινδύνευε από εξωτερικούς εχθρούς, από εσωτερικές ταραχές και είχε ανυπέρβλητα οικονομικά αδιέξοδα, όταν δοκιμάζονταν από πολιτική διχοστασία κι αστάθεια, όταν οι κοινωνικές συγκρούσεις, η αναρχία και οι αντιξοότητες δημιουργούσαν μείζον πρόβλημα στις αντοχές της κοινωνίας και της δημοκρατίας, τότε ο δήμος, η εθνική αντιπροσωπεία του τόπου, ενεργώντας ως συνείδηση του έθνους και θέλοντας να προστατεύσουν τα συμφέροντα του κοινωνικού συνόλου, καλούσαν μέσα από το λαό τον ικανότερο, τον άριστο εκ των ηγετικών ανδρών της επικράτειας και του παραχωρούσε όλες τις θεσμικές πολιτικές, νομοθετικές και δικαστικές εξουσίες. Τον καθιστούσαν απόλυτο μονάρχη, κυρίαρχο άρχοντα, για να οδηγήσει την χώρα στην ομαλότητα, την πρόοδο, την ευημερία και στην πραγματική δημοκρατία.

Το πρόσωπο του αισυμνήτη βέβαια έπρεπε να ήταν ανεπίληπτο. Ο ηγέτης που θα αναλάμβανε τέτοιες ευθύνες έπρεπε να είχε πολλαπλές ικανότητες και απόλυτη κοινωνική αποδοχή και καταξίωση. Να είχε βαθιά πνευματικότητα κι αναγνωρισμένο ηθικό και κοινωνικό κύρος, ακέραιο χαρακτήρα, αλλά και η προσωπικότητά του να ενέπνεε βεβαιότητα ότι δεν θα εκμεταλλεύονταν την ευκαιρία για να γίνει δικτάτορας στον τόπο του εις το διηνεκές. Αμέσως μετά την δρομολόγηση των μέτρων και αποφάσεων και την ομαλοποίηση των πραγμάτων ο αισυμνήτης είχε υποχρέωση να επαναφέρει τη χώρα σε Δημοκρατική διακυβέρνηση παραδίδοντας τις εξουσίες σε εκλεγμένους πολιτικούς. Οι αισυμνήτες πάντα λογοδοτούσαν στο λαό και δεν ήταν ασύδοτοι. Και προ πάντων η εξουσία τους διαρκούσε όσο το πρόβλημα δεν είχε επιλυθεί. Η αναστολή του πολιτεύματος και οι έκτακτες εξουσίες τις οποίες τους ανέθεταν ήταν άλλωστε μια προσωρινή κατάσταση.


Βέβαια τα μέτρα που έπαιρναν ήταν αυστηρά, σκληρά και αντιδημοτικά, αλλά προς τη σωστή κατεύθυνση. Πολλές φορές μάλιστα ήταν δικτατορικά, αλλά κι αναπόφευκτα. Και ήταν πολύ φυσικό να δημιουργείται, για τους αισυμνήτες, κλίμα δυσφορίας και δυσανασχέτησης του λαού. Τέτοιες αποστολές, όμως, απαιτούσαν θυσίες αμφίπλευρες. Όμως η αισυμνητεία, εν τέλει, ήτοι η αιρετή τυραννία3 ήταν ένας δημοκρατικός θεσμός. Ένας θεσμός πολύ καθοριστικός για τις τύχες ενός τόπου. Γι΄ αυτό και προϋπόθετε την τόλμη ευαίσθητων ευπατρίδων του δήμου, αλλά και την επιλογή

Αριστοτέλης

έμπειρων ηγετών. Ηγέτες με γνώσεις εντός κι εκτός της χώρας, με βίο ανεπίληπτο και μια προσωπικότητα επιβλητική έως μυθική. Ήταν άκρως αυστηρή η επιλογή του αισυμνήτη ως αιρετού τυράννου.

Το γεγονός ότι υπήρξαν καλές επιλογές και από τις οποίες αναδείχτηκαν επιτυχημένοι ηγέτες αισυμνήτες, που όμως δεν αναφέρονται από την ιστορία, είναι μια πικρή αλήθεια. Γιατί από κακεντρέχεια των πολιτικών δεν τονίστηκε όσο θα έπρεπε ο πατριωτισμός, η δημοκρατικότητα και η υπευθυνότητα των ανδρών εκείνων του δήμου οι οποίοι πήραν το ρίσκο της επιλογής για το συμφέρον της πατρίδας. Και βέβαια μια τέτοια ιστορική απόφαση, ούτε ως πολύ σοβαρό γεγονός αναφέρεται, ούτε και το ευτυχές αποτέλεσμα για το πόσο μεγάλη ωφελιμότητα προέκυψε για τις πόλεις εκείνες οι οποίες κυβερνήθηκαν από αισυμνήτες. Και αυτή η σιωπή αδικεί πραγματικά τον ιστορικό θεσμό και την αντικειμενική αλήθεια.

Ο φιλόσοφος Αναξιμένης ο Μιλήσιος, γιος του Ευρυστράτου και μαθητής του Αναξίμανδρου, τον 6ο αιώνα π.Χ. γράφει στον Πυθαγόρα, ο οποίος είχε μεταναστεύσει στη Σικελία, ότι στην πατρίδα του τώρα απόλυτος άρχοντας είναι πια ο αισυμνήτης Ιστιαίος2. Στους αισυμνήτες αναφέρονται ο Αριστοτέλης, ο Θεόφραστος, ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, ο Διονύσιος ο Αλικαρνασεύς, ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος, ο Ησύχιος, ο Όμηρος, ο Πλούταρχος3, ο Παυσανίας4, και άλλοι.

Από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας αισυμνήτες αναγορεύτηκαν ο Πιττακός ο Μυτιληναίος (640-570 π.Χ.), ο σοφός νομοθέτης Σόλων (635-559 π.Χ.) ο Αθηναίος, ποιητής και πολιτικός. Ο Βίας ο Πριηνεύς (6ος αιώνας), ο Περίανδρος ο Κορίνθιος (668-584 π.Χ.) ο οποίος τελικά παρέμεινε κι ως πραγματικός τύραννος για 44 χρόνια, αλλά κι άλλοι. Αναφέρουμε τυχαία τον τύραννο των Συρακουσών Διονύσιο, τον Τυννώνδα στην Εύβοια, τον Επιμένη στη Μίλητο, τον Χαιρήμωνα στην Απολλωνία, το Φοιβία στη Σάμο και το Λυκούργο Λογοθέτη, που το 1821 αναδεικνύεται από τη βουλή και το δήμο της Σάμου ως αισυμνήτης της νήσου με υπερεξουσίες. Περιορισμένες εξουσίες αισυμνήτη έδωσαν οι Λοκροί της Ιταλίας στον νομομαθή Ζάλευκο ο οποίος κατασκεύασε το νομοθετικό πλαίσιο της πόλης, όπως και στον Χάρωνδα στην Κατάνη της Σικελίας τον 7ο αιώνα π.Χ.

Οι πολίτες της Μυτιλήνης εμπιστεύτηκαν την εξουσία στο σοφό Πιττακό (650-570 π.Χ.), γιο του θρακιώτη Υγραδίου, για δέκα χρόνια, από το 590-580 π.Χ. Ο μεγάλος σοφός κυβέρνησε τη Λέσβο δίκαια και αξιοκρατικά, «μετά χρηστότητος και συνέσεως σπανίας»3. Παρέδωσε δε τη χώρα στους πολιτικούς όταν κατοχυρώθηκε το δημοκρατικό πολίτευμα με νόμους που πρώτα εξυπηρετούσαν το δημόσιο συμφέρον και μετά την κοινωνική ευνομία και γαλήνη. Ήταν άψογος από κάθε άποψη. Αυτός είπε ότι η διαχείριση της εξουσίας αποδεικνύει το ποιόν του ανθρώπου. Και μάλιστα, όταν η διακυβέρνηση γίνεται για μεγάλο χρονικό διάστημα ο χρόνος φθείρει τον κυβερνήτη.

Όταν έφεραν κάποτε μπροστά στον Πιττακό τον Αλκαίο, τον δολοφόνο του γιου του, και ο γιος του Τυρραίου έδειξε μπροστά του ειλικρινή μεταμέλεια και ζήτησε συγνώμη, ο μεγαλόψυχος «τύραννος» και πατέρας άφησε ελεύθερο τον εγκληματία λέγοντας του. «Η συγνώμη σου είναι ανώτερη από την εκδίκησή μου».

Ο Σόλωνας ο Αθηναίος (639-559 π.Χ.) κλήθηκε από την Εκκλησία του Δήμου το 594 να θεραπεύσει

ΣΟΛΩΝ

τις κακοδαιμονίες της Αθηναϊκής κοινωνίας, την κοινωνική αδικία, τις φιλονικίες μεταξύ των τάξεων, τις έριδες και διχοστασίες των πολιτικών, τη δημιουργία νέων θεσμών και την επιβολή των νόμων, την ειρήνευση της χώρας και την κατοχύρωση και στήριξη της δημοκρατίας. Κι έτσι ο σοφός που διακήρυττε ότι «η ισότητα δεν προκαλεί πόλεμο» αναδείχτηκε δημοκρατικά ως τύραννος των Αθηναίων και με την «σεισάχθεια» του (αποτίναξη των βαρών) λύτρωσε τους πολίτες από τα χρέη προς τους δανειστές τοκογλύφους τους κι έφερε την ισορροπία ανάμεσα σε φτωχούς και πλουσίους. Ίδρυσε την Εκκλησία του Δήμου, τη Βουλή των Τετρακοσίων, καθόρισε τον αριθμό των Εννέα Αρχόντων οι οποίοι διοικούν την πόλη, την Ηλιαία των 6.000 δικαστών, έβαλε τις βάσεις στο ιδιωτικό και το ποινικό δίκαιο, και άλλα νομοθετικά μέτρα με τα οποία κατοχύρωσε τη δημοκρατία, στην πράξη, στην Αθήνα.

Τον ωραίο όμως αυτό θεσμό, της αισυμνητείας, καταξίωσαν κι ανέδειξαν οι Ρωμαίοι, οι οποίοι βλέποντας την ωφελιμότητα του θεσμού για το έθνος τους, καθιέρωσαν τους απόλυτους μονάρχες στη διακυβέρνηση της χώρας, τους λεγόμενους ρωμαίους αυτοκράτορες. Η διαφορά είναι ότι οι μεν έλληνες αισυμνήτες είχαν αρμοδιότητα και στην παραγωγή και την ψήφιση νόμων οι δε ρωμαίοι αυτοκράτορες στερούνταν την αρμοδιότητα της νομοθετικής εξουσίας. Όπως και να έχει όμως το πράγμα, και η μια και η άλλη εξουσία αισυμνητεία, ανεξαρτήτως χρονοδιαγράμματος, θεωρούνταν νόμιμη άσκηση δημοσίου δικαίου και από τους έλληνες και από τους ρωμαίους κι όχι μια αυθαίρετη κατάσταση περιόδου δικτατορίας. Όμως το είδος αυτό της εξουσίας δεν συνιστούσε και πολίτευμα.

Ειδικότερα, έξαρση αισυμνητείας παρατηρήθηκε μετά την περίοδο παρακμής του έπους και την εμφάνιση της λυρικής ποίησης με εκπροσώπους τότε τους, Αρχίλοχο, Τυρταίο, Σόλωνα, Θεόγνι, Αρίωνα, Τέρπανδρο, Άλκμαν, Στησίχωρο, Πράξιλλο, Τελέσιλα, Φωκυλίδη, Μίμνερμο, Σαπφώ, κλπ, οι οποίοι και κατέγραψαν μέσα στα έργα τους εμπειρίες ιστορικών γεγονότων του καιρού τους. Την ίδια εποχή η κυριαρχία του Περσικού κράτους ήταν καταλυτική και οι έλληνες διανοούμενοι αναζητούσαν και διερευνούσαν τους γύρω λαούς και τα έθνη. Ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος (610-547 π.Χ.) σχεδίαζε γεωγραφικούς χάρτες του κόσμου, ο συμπατριώτης του ο Εκαταίος (545-475 π.Χ.) κατέγραφε ιστορία τον οποίο κι ακολούθησαν ο Ακουσίλαος ο Αργείος, ο Φερεκύδης ο Αθηναίος, ο Ηρόδοτος ο Αλικαρνασσεύς, ο Θουκυδίδης, κλπ.

Βιβλιογραφία - Σημειώσεις

1. Νικόλαος Ζαΐρης: Ποιος ο τελευταίος Έλλην αισυμνήτης; Περιοδικό Ελληνόραμα φύλλο 19 σελ.101-105
2. Διογένης Λαέρτιος τόμος 1ος βιβλίο Β΄ κεφαλ. 6 σελ. 74 εκδόσεις Γεωργιάδη
3. Γ. Ν. Φιλάρετος: Αισυμνητεία, αισυμνήτης Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη τόμος 1ος σελ.570
4. Αριστοτέλης: Πολιτικά Γ΄9, 5 και Δ΄ 8, 2
5. Θεόφραστος: «Εν τοις περί βασιλείας» και «Αποσπάσματα»
6. Διονύσιος Αλικαρνασσεύς: «Ρωμαϊκαί αρχαιότητες» Ε΄ 73, 3, 74
7. Ε. Π. Φωτιάδης: Εγκυκλοπαίδεια Ηλίου τόμος 2ος σελ. 22-23
8. Παυσανίας: Αχαϊκά 20, 1
9. «Η Ατλαντίδα» http://www.atlanteans.gr/
10.Δημήτρης Ν. Λύρας: Η πρώιμη Ελληνική ιστοριογραφία μέχρι τον Ησίοδο περιοδικό Αγωγή φύλλο 72/2008 σελ-57-64
11. Όμηρος: Οδύσσεια εκδόσεις Ντιαγκοστίνι 2005 τόμος α΄ μετάφραση Ν. Νικολίτση (θ 256-259)

Πηγές: 

http://www.istorikathemata.com/2011/04/blog-post_04.html#more

 

http://cosmoideas.blogspot.com/2010/11/blog-post_07.html

(Ο πάντα απρόβλεπτος Διηνέκης)http://esxatianasxesi.blogspot.com/